Na wokandzie

Stowarzyszenie zainteresowało się w 2005 roku sprawą stosowania przez personel przemocy względem małoletnich dzieci przebywających w placówce Socjalizacyjnej “Panda” w Kozienicach. Stowarzyszenie monitorowało przebieg sprawy karnej, a po jej umorzeniu zdecydowało się zaskarżyć zapadłe w niej rozstrzygnięcie.

W skardze do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu stowarzyszenie zarzuca władzą polskim naruszenie między innymi art. 3, 6, 8, 13 i 14 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Podstawowym zarzutem podnoszonym w skardze jest przyzwolenie na stosowanie kar cielesnych względem małoletnich przebywających w placówce, do czego przyznała się również osoba podejrzewana w sprawie. Pomimo tego, iż fakt ten został udowodniony, prokurator nie uznał tego za naruszenie prawa. Kolejnym zarzutem był brak odpowiednich mechanizmów doboru personelu zatrudnianego w placówkach (np. zatrudnianie osób, które nie sprawdziły się wychowawczo, nie weryfikowanie ich kwalifikacji), jak również brak mechanizmów kontroli nad sprawowanymi standardami opieki, co zdaniem stowarzyszenia jest naruszeniem prawa do bezpieczeństwa małoletnich.

Nadto zarzucono postępowaniu szereg błędów proceduralnych, jak choćby nieprawidłowe przesłuchanie dzieci, nie powiadomienie o toczącym się postępowaniu rodziców małoletnich, czy brak odpowiedniej reprezentacji interesów małoletnich podczas toczącego się postępowania. Skarga została wysłana do Strasburga z numerem 40550/06 w dniu 6 grudnia 2006 roku. W 2007 roku wysłana zostało uzupełnienie skargi o nowe zdarzenia dziejące się w okresie roku. Mamy nadzieję, że zwróci ona uwagę władz polskich na nieprawidłowości dotyczące funkcjonowania placówek socjalizacyjnych w Polsce oraz na nagminne łamanie praw małoletnich do wolności od stosowania kar cielesnych.

Zaangażowanie Stowarzyszenia w niniejszą sprawę oraz opis składanej skargi było przedmiotem czterech artykułów prasowych, audycji radiowej i telewizyjnej. Stowarzyszenie pozostaje w kontakcie z rodzicami pokrzywdzonych w sprawie dzieci i cały czas monitoruje ich losy. W chwili obecnej tylko jedno z małoletnich przebywa jeszcze w przedmiotowej placówce.

Wiele spraw zgłaszanych Stowarzyszeniu przez rodziny zastępcze dotyczy ustanowienia rodziny zastępczej zawodowej. Z doświadczeń Stowarzyszenia wynika, iż procedura dotycząca tworzenia takich rodzin nie jest jednolita, a interpretacja przepisów regulujących te kwestie budzi sporo kontrowersji.

Teoretycznie rodziną zastępczą zawodową może zostać każda rodzina, która spełnia wymagania przewidziane w art. 75 Ustawy o Pomocy Społecznej (UoPS). Oznacza to, że aby zostać taką rodziną należy uzyskać pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania kandydata do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, wydanej na podstawie rodzinnego wywiadu środowiskowego oraz odbyć odpowiednie szkolenie i uzyskać zaświadczenie kwalifikacyjne. Rodzina zastępcza chcąca “przejść na zawodowstwo”, powinna złożyć wniosek do starosty właściwego ze względu na swoje miejsce zamieszkania o podpisanie umowy o pełnienie funkcji zawodowej rodziny zastępczej wybranego typu. Pismo takie może być także oświadczeniem, w którym rodzina wyraża gotowość do pełnienia tej funkcji. PCPR ma on prawo skierować rodzinę na szkolenie uzupełniające do poprzedniego (jeżeli rodzina jeszcze nie ukończyła takiego szkolenia), gdyż ze względu na specyfikę funkcjonowania rodziny zawodowej, bardzo często potrzebne jest jeszcze rozwinięcie niektórych kwestii poruszanych na szkoleniach dla rodzin niespokrewnionych, zgodnie z § 6 Rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej w sprawie rodzin zastępczych.

Zgodnie z art. 75 ust 2. UoPS z rodziną, która będzie pełniła funkcję zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem rodziny zastępczej, starosta zawiera umowę zlecenia. Nie jest to umowa o pracę, w związku z tym nie wynikają z niej tzw. uprawnienia pracownicze (np. urlop, staż pracy, itp.).

Podpisanie umowy zlecenie z rodziną zastępczą na bycie rodziną zastępczą zawodową nie jest uznaniową decyzją starosty. Od decyzji odmownej kandydaci mogą się odwołać do Sądu Cywilnego. W wyroku NSA z dnia 17 lutego 2009 roku sygnatura I OSK 384/08 Sąd wskazał, iż decyzja odmowna starosty nie jest decyzją administracyjną i kandydatom nie przysługuje odwołanie w trybie administracyjnym. Nie oznacza to jednak, brak kontroli nad omawianym rozstrzygnięciem starosty. Zdaniem sądu “osoby współpracujące z organami administracji samorządowej w organizowaniu pomocy społecznej na zasadzie partnerstwa mogą poszukiwać ochrony w ramach procesu cywilnego, zmierzając w ten sposób do zobowiązania starosty do zawarcia umowy zlecenia. Tym samym kontroli sądowej poddana zostanie kwestia dysponowania środkami publicznymi w sferze dotyczącej organizowania opieki i wychowania w rodzinie zastępczej.”

Tak więc jeśli rodzina spełnia kryteria opisane w art. 75 ust.2 ustawy o pomocy społecznej, czyli odbyła szkolenie na rodzinę zawodową i ma pozytywną opinię, a starosta bez podania ważnej przyczyny odmawia podpisania umowy z rodziną, sąd cywilny może zobowiązać go do zawarcia takiej umowy.

Poniżej do pobrania wzór pozwu do sądu cywilnego. Niebieskie pola są do opisania przez powodów. W razie pytań prosimy o kontakt z prawnikami Stowarzyszenia.

wzór pozwu (100KB)

Kolejną kontrowersyjną kwestią dotyczącą ustanawiania rodzin zastępczych są sprawy dotyczące rodzin spokrewnionych. W wielu przypadkach za rodzinę spokrewnioną uznawana jest każda rodzina, w której istnieje jakikolwiek (nawet bardzo daleki) stopień pokrewieństwa, co automatycznie wpływa na przyznanie niższego świadczenia. Brak jest w przepisach definicji określającej kto może być rodziną zastępczą spokrewnioną, a kto nie. Sam fakt pochodzenia od wspólnego przodka nie wydaje się uzasadnionym kryterium, gdyż tą drogą każdy mógłby się doszukać pokrewieństwa. Art. 128 krio mówiący o osobach zobowiązanych do wychowywania i opieki nad rodziną wskazuje tylko krewnych w linii prostej (dzieci, ich rodziców, dziadków, pradziadków) oraz rodzeństwo. Wydaje się, że tylko ta grupa powinna być uznawana za rodzinę zastępczą spokrewnioną, ponieważ na tej grupie z mocy ustawy ciąży obowiązek łożenia na utrzymanie dziecka i opieki. Uzasadnia to również fakt, iż rodzina spokrewniona będzie dostawała o 10% mniej na utrzymanie umieszczonego w niej dziecka.

W chwili obecnej Stowarzyszenie wspiera prawnie jedną rodzinę spokrewnioną w piątym stopniu w linii bocznej z dzieckiem w zaskarżaniu decyzji przyznającą im z tego tytułu niższe świadczenie.

Zgodnie z art. 78 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej rodzinie zastępczej udziela się pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka. Do Stowarzyszenia zaczęły docierać informacje, że w okresie, gdy dziecko czasowo nie przebywa w rodzinie zastępczej np. z powodu tzw. urlopowania, powiaty odbierają na ten czas pomoc na częściowe utrzymanie dziecka w rodzinie zastępczej. Naszym zdaniem, jest to praktyka niezgodna z prawem. Według SIP pomoc nie przysługuje w wypadku rezygnacji rodziny z tejże pomocy w sposób wyraźny, tj. na piśmie. W przypadku wykorzystywania pomocy pieniężnej niezgodnie z przeznaczeniem lub jej marnotrawienia, pomoc ta może być przyznana w części lub w całości w formie niepieniężnej. Natomiast zmniejszenie pomocy może zostać dokonane jedynie na podstawie art. 78b ustawy o pomocy społecznej. W żadnym z tych wypadków nie ma mowy o czasowym pobycie dziecka u rodziny biologicznej.

Jedni z naszych klientów, którym odebrano pomoc, zdecydowała się odwołać od decyzji PCPR. Obejmując pomocą tę sprawę, SIP sporządziło dla klientów odwołanie do Samorządowego Kolegium Odwoławczego, które podtrzymało decyzję PCPR.

Przekonani o słuszności naszej interpretacji przepisów, klienci poprosili o sporządzenie skargi do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego. WSA w Warszawie (sygn. akt. I SA/Wa 110/10) przychyliło się do naszej skargi, uznając jej argumenty za zasadne. WSA podniosło, iż z samego upoważnienia ustawowego wynika już, że przebywanie dziecka poza rodziną zastępczą nie wyklucza jego finansowania ze środków publicznych. Teza ta jest uzasadniona zwłaszcza, jeśli ma się na uwadze subsydiarną rolę rodziny zastępczej oraz to, że na realizację zasad i celów pomocy społecznej w tym przypadku należy patrzeć przez pryzmat dzieci.

WSA podkreśliło, iż na bazie obowiązujących przepisów:

1. pomoc publiczna dla rodziny zastępczej jest zasadną, a jej brak wyjątkiem.
2. o ile wypadki, kiedy rodzina zastępcza nie sprawuje przejściowo opieki nad dzieckiem nie leżą po jej stronie, należy jej się pomoc publiczna w wysokości określonej w rozporządzeniu (teraz ustawie – dop. SIP), nawet jeśli rodzina zastępcza nie pokrywa kosztów pobytu dziecka.

W sytuacji, kiedy dziecko umieszczone w rodzinie zastępczej, czasowo przebywa (na podstawie orzeczenia sądu) w rodzinie biologicznej, nie można zaklasyfikować jako braku możliwości sprawowania osobistej opieki przez rodzinę zastępczą nad dzieckiem z winy leżącej po jej stronie. Nie ma zatem podstaw do odbierania rodzinie zastępczej pomocy pieniężnej i to w całości.

Opisywana sprawa dotyczyła zawarcia umowy na rodzinę zastępczą zawodową specjalistyczną na podstawie art. 75 ust. 2 Ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175 poz. 1362 ze zmian.). Od 1 stycznia 2012 r. ten przepis został zastąpiony odpowiednimi przepisami Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. Nr 149, poz. 887) – o odmiennym brzmieniu.

Rodzina, której sprawa dotyczy, stanowiła rodzinę zastępczą niespokrewnioną dla niepełnosprawnego dziecka. Małżonkowie uzyskali odpowiednie kwalifikacje do ustanowienia ich rodziną zawodową specjalistyczną dla tego dziecka. Mimo złożenia przez nich w przeciągu 3 lat kilku wniosków o przekwalifikowanie na rodzinę zawodową, powiat nie zawarł z małżonkami tej umowy. Powodem, na który powoływał się powiat, reprezentowany przez Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, w korespondencji z małżonkami, był brak środków w budżecie powiatu na wynagrodzenie nowej rodziny zawodowej oraz fakt, iż dziecko przebywające w rodzinie pochodziło z innego powiatu.

Wobec odmowy zawarcia przedmiotowej umowy małżonkowie wystąpili z powództwem o zobowiązanie powiatu do zawarcia z nimi umowy o pełnienie funkcji zawodowej specjalistycznej rodziny zastępczej. Podstawą wystąpienia na drogę powództwa cywilnego było orzeczenie Naczelnego Sądu Administracyjnego (wyrok z dnia 17 lutego 2009 r., sygn. I OSK 348/08), w którym sąd ten podkreślił, że sprawa tego typu nie mogła zostać rozstrzygnięta w drodze decyzji administracyjnej. Zatem droga procesu cywilnego była właściwą dla realizacji tego typu roszczeń.

Sąd I instancji oddalił pozew, stwierdzając iż art. 75 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej ustanawia jedynie uprawnienie starosty do zawarcia przedmiotowej umowy, nie obowiązek.

Ze stanowiskiem tym nie zgodził się sąd II instancji (wyrok Sądu Okręgowego w Rzeszowie 13 stycznia 2012 r., sygn. akt I Ca 662/11). Sąd Okręgowy uwzględnił apelację powodów, uchylając wyrok Sądu Rejonowego i przekazując mu sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd II instancji uznał, iż na obligatoryjny charakter zawarcia przedmiotowej umowy wskazywało sformułowanie „starosta zawiera umowę” rozumiane zgodnie z wykładnią językową. Zdaniem Sądu, z uwagi na zmianę przepisów w toku postępowania, zajdzie konieczność rozpoznania roszczenia powodów w oparciu o nową ustawę – o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.