Każde dziecko, tak jak i osoba dorosła, ma te same prawa osobiste. Bez względu na wiek, każdy obywatel polski i cudzoziemiec przebywający w Polsce ma prawo do poszanowania jego prawa do życia i prywatności, do rozwoju własnych zdolności i przekonań, do samodzielności, niezależności i wolności od dyskryminacji. Z osobami małoletnimi problem polega na tym, że wielokrotnie trudno jest egzekwować im przestrzeganie ich praw. Zazwyczaj korzystają z pomocy swoich rodziców, którzy powinni chronić dziecko i reagować na każde naruszenie jego podstawowych praw i wolności. Jeżeli z jakiegoś powodu rodzice dziecka nie reagują – lub, co gorsza, sami naruszają prawa dziecka – podstawowym obowiązkiem państwa jest jego ochrona, nawet, jeśli wiąże się to z ingerencją we władzę rodzicielską.
Konstytucja RP, zwłaszcza jej art. 72 zapewnia ochronę praw dzieci. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Wynika stąd prawo dziecka do niezakłóconego rozwoju, do ochrony przed wszelkimi formami przemocy, do ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego. W tym samym artykule Konstytucja zapewnia dzieciom pozbawionym opieki rodzicielskiej prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Przy czym, w toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są zobowiązane do uwzględnienia zdania dziecka, w miarę możliwości.
We wszystkich działaniach dotyczących dziecka, podejmowanych przez publiczne lub niepubliczne instytucje opieki społecznej, sądy, władzę administracyjną lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną jest najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka (art. 3 Konwencji o prawach dziecka).
Prawa dziecka umieszczanego w opiece zastępczej nie różnią się od ogólnych praw dziecka, określonych Konwencją o prawach dziecka, jednak prawa te określa szczegółowo Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy (Oddział 2a, art. 1121 – 1128) oraz Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz.U. z 2013 poz. 135).
W sytuacji, kiedy dziecko jest pozbawione opieki ze strony swoich rodziców albo nie są oni zdolni należycie z tej opieki się wywiązywać, obowiązkiem państwa jest uwzględniać podmiotowość dziecka oraz szanować jego prawo do:
- Wychowania w rodzinie, a w razie konieczności wychowywania dziecka poza rodziną – do opieki i wychowania w rodzinnych formach pieczy zastępczej, jeśli jest to zgodne z dobrem dziecka
Dziecko ma prawo w pierwszej kolejności do dorastania w środowisku rodzinnym. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej powinno nastąpić po wyczerpaniu wszystkich form pomocy rodzicom dziecka, o których mowa przede wszystkim w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, chyba że dobro dziecka wymaga zapewnienia mu niezwłocznie pieczy zastępczej. Sąd, decydując o zabraniu dziecka z rodziny biologicznej, powinien w pierwszej kolejności starać się umieścić dziecko w rodzinie zastępczej.
- powrotu do rodziny naturalnej
Dziecko umieszcza się w pieczy zastępczej do czasu zaistnienia warunków umożliwiających jego powrót do rodziny albo umieszczenia go w rodzinie przysposabiającej. Państwo ma obowiązek podejmowania działań na rzecz powrotu dziecka z rodziny zastępczej do jego rodziny biologicznej. Z tym wiąże się obowiązek pracy z rodziną biologiczną i kontrolowania sytuacji dziecka (czy nie uległa ona poprawie umożliwiającej jego powrót). Gdyby sytuacja rodziny biologicznej nie ulegała poprawie i nie widać byłoby perspektyw do jej poprawy, należy zapewnić dziecku stabilne środowisko rodzinne w postaci rodziny adopcyjnej.
- Utrzymywania osobistych kontaktów z rodzicami i innymi osobami bliskimi, z wyjątkiem przypadków, w których sąd zakazał takich kontaktów
Dziecko ma prawo do kontaktów osobistych oraz podtrzymywania jego więzi i pozytywnych relacji z rodziną biologiczną. Dlatego powinno się unikać sytuacji, kiedy dziecko jest w rodzinie zastępczej skonfliktowanej z rodziną biologiczną. Ważne jest, aby rodzina zastępcza znajdowała się w miarę blisko od rodziny biologicznej, tak aby kontakt był możliwy i dało się podtrzymywać pozytywne więzi między dzieckiem a jego rodziną biologiczną. W miarę możliwości sąd powinien umieścić dziecko w pieczy zastępczej na terenie powiatu miejsca zamieszkania dziecka.Rodzeństwo powinno być umieszczone w tej samej rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej lub regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej, chyba że byłoby to sprzeczne z dobrem dziecka.
- Stabilnego środowiska wychowawczego
Rodzina zastępcza oraz rodzinny dom dziecka powinny stwarzać dzieciom jak najlepsze warunki do ich rozwoju intelektualnego oraz emocjonalnego. W szczególności dziecko powinno być traktowane w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej (art. 30 Konstytucji), mieć zapewniony dostęp do przysługujących świadczeń zdrowotnych, kształcenia oraz wyrównywania braków rozwojowych i szkolnych. Rodzina zastępcza powinna również stworzyć warunki sprzyjające rozwojowi uzdolnień i zainteresowań dziecka, jak również zaspokajać jego potrzeby emocjonalne, bytowe, rozwojowe, społeczne oraz religijne (art. 48 i 53 Konstytucji).
- Pomocy w przygotowaniu do samodzielnego życia
Osobie opuszczającej, po osiągnięciu pełnoletności, rodzinę zastępczą, rodzinny dom dziecka, placówkę opiekuńczo-wychowawczą lub regionalną placówkę opiekuńczo-terapeutyczną, w przypadku gdy umieszczenie w pieczy zastępczej nastąpiło na podstawie orzeczenia sądu przyznaje się pomoc na kontynuowanie nauki, usamodzielnienie, zagospodarowanie oraz udziela się pomocy w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych i zatrudnienia (art. 140-153 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej).
- Ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie dziecka
Dziecko w rodzinie zastępczej powinno mieć zapewniają ochronę przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w swoje życie prywatne (art. 47 Konstytucji). Dziecko jak każda osoba dorosła ma prawo do prywatności. Jakakolwiek ingerencja w te sfery powinna zostać uzasadniona nadrzędnym interesem.
- Informacji i wyrażania opinii w sprawach, które go dotyczą, odpowiednio do jego wieku i stopnia dojrzałości
Dziecko ma prawo wypowiedzieć się w każdej sprawie go dotyczącej. Dziecko, które skończyło 13 lat może wziąć udział w postępowaniu dotyczącym go bezpośrednio, np. adopcyjnym, a jego zdanie jest dla sądu wiążące. Sąd powinien też liczyć się z opinią młodszych dzieci, uwzględniając oczywiście ich stopień rozwoju oraz swobodę wyrażania opinii.
- Ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem (art. 40 Konstytucji)
W Polsce zabronione jest stosowanie kar cielesnych. Ani opiekun, ani wychowawca dziecka nie mają prawa dyscyplinować dziecka, używając metod poniżających lub naruszających jego nietykalność cielesną. Osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych (art. 961 KRiO). Dziecka nie można poniżać i wyśmiewać.
- Dostępu do informacji dotyczących jego pochodzenia
Dziecko powinno być informowane o swojej sytuacji oraz pochodzeniu w sposób dostosowany do jego wieku oraz nie godzący w jego poczucie wartości.
